Thông tin tại Hội thảo “Một số vấn đề về việc làm và tiếp cận chính sách liên quan của lao động phi chính thức ở Việt Nam” do Viện Khoa học và Lao động Xã hội (Bộ Lao động – Thương binh và Xã hội) phối hợp với Tổ chức Lao động Quốc tế (ILO) tổ chức sáng 6/10 tại Hà Nội, cho biết: Quy mô của lao động phi chính thức (PCT) tại Việt Nam đã lên tới trên 18 triệu người và chiếm 57,2% tổng số lao động phi nông nghiệp, 3/4 tổng việc làm trong nền kinh tế. Trong 21 nhóm ngành kinh tế, lao động PCT tập trung chủ yếu ở 3 nhóm ngành chính: Bán buôn, bán lẻ, sửa chữa ô tô, mô tô và xe máy (26,2%); công nghiệp chế biến, chế tạo (23,5%); xây dựng 19,1%.

Bà Trịnh Thu Nga, Giám đốc Trung tâm nghiên cứu dân số, lao động, việc làm – Viện Khoa học và Lao động Xã hội cho biết: Có rất nhiều lao động chuyển từ lĩnh vực chính thức sang PCT, cứ 3 lao động PCT thì có một người từng làm trong khu vực chính thức. Lý do được đưa ra chủ yếu là do hoàn cảnh gia đình (36%); công việc vất vả, thu nhập thấp, không được biên chế… Trong khi đó, khu vực PCT lại linh hoạt, chủ động trong thời gian làm việc, thu nhập tốt, phù hợp với trình độ chuyên môn, không bị nhiều ràng buộc…

Tuy nhiên, theo bà Trịnh Thu Nga, thỏa thuận miệng và không có hợp đồng lao động là tình trạng phổ biến của lao động PCT. Ở Việt Nam, lao động PCT được xác định dựa trên việc làm không chính thức. Theo đó đây là lao động tự tạo công việc, không có hợp đồng lao động, không được đóng BHXH, BHYT, hay hưởng lương cố định. 

Nghiên cứu cho thấy, lao động PCT được ký hợp đồng lao động chiếm tỷ lệ rất thấp. Tỷ lệ được ký hợp đồng trên 3 tháng trở lên chỉ có khoảng 21,2%.  Có 76,7% lao động PCT làm việc mà không có bất cứ một hợp đồng lao động bằng văn bản liên quan đến công việc đang làm. Cụ thể, 62,1% lao động PCT chỉ thỏa thuận miệng với chủ lao động và 14,6% không có bất cứ một thỏa thuận nào. Như vậy, lực lượng lao động PCT này về mặt an sinh xã hội cũng như tham gia cộng đồng bị thiệt thòi nhiều. Ngoài ra, phần thu nhập của họ cũng thấp hơn nhiều so với lao động chính thức, bình quân hàng tháng chỉ bằng hơn một nửa của lao động chính thức.  

Về tiền lương bình quân, theo báo cáo tiền lương bình quân/tháng của lao động phi chính thức thấp hơn lao động chính thức ở tất cả các vị thế việc làm. Cụ thể tiền lương bình quân của lao động chính thức ở vào khoảng 6,7 triệu đồng/tháng; còn tiền lương bình quân của nhóm lao động PCT chỉ có 4,4 triệu đồng/tháng. 

Ông Đào Quang Vinh, Viện trưởng Viện Khoa học Lao động và Xã hội nhấn mạnh, lao động PCT gặp rất nhiều rủi ro như công việc bấp bênh, thu nhập thấp, không có bảo hiểm, không có tổ chức công đoàn… Đây thực sự là đối tượng bị lãng quên trong chính sách về việc làm, bảo hiểm.; thể hiện sự bất bình đẳng trong giữa hai nhóm lao động.

Số liệu của Tổng cục Thống kê trong năm 2016 cho thấy, có tới gần 60% lao động làm việc ở khu vực PCT. Trong đó, chủ yếu là lao động làm nông – lâm – ngư nghiệp (chiếm tới hơn 41%), sau đó là lao động làm trong các ngành dịch vụ vừa và nhỏ như du lịch, bán hàng, công nghiệp…

Các chuyên gia khuyến nghị, cần nâng cao hiệu lực thi hành của các văn bản pháp luật liên quan đến lao động. Hỗ trợ lao động PCT chuyển đổi sang chính thức để nâng cao chất lượng việc làm và bảo đảm an sinh xã hội. Đối với chính sách đào tạo nghề và phát triển kỹ năng, cần tăng cường công tác tuyên truyền và thông tin; nâng cao chất lượng giáo dục – đào tạo, dạy nghề, bồi dưỡng kỹ năng; quan tâm đến đối tượng lao động là trung niên và cao tuổi.

Để thu hút lao động PCT tham gia BHXH tự nguyện, cần phân nhóm đối tượng để lựa chọn hình thức tuyên truyền hiệu quả hơn. Nghiên cứu bổ sung các chế độ của BHXH tự nguyện đầy đủ như BHXH bắt buộc: thai sản, tai nạn lao động, bệnh nghề nghiệp, tử tuất hàng tháng… Nghiên cứu giảm số năm đóng (có thể tối thiểu là 15 năm), trong đó phân theo nhóm tuổi và theo nghề. Xét xét bỏ tên gọi BHXH tự nguyện và BHXH bắt buộc vì dễ dẫn đến việc phân biệt.

Ông Đào Quang Vinh cũng cho rằng, muốn thúc đẩy chuyển dịch lao động phi chính thức, cần tăng đào tạo nghề gắn với giải quyết việc làm tại doanh nghiệp, nhằm tái cơ cấu ngành kinh tế. Trọng tâm là đào tạo nghề để nâng cao chất lượng lao động cho lao động nông thôn, đẩy nhanh chuyển dịch cơ cấu lao động trong ngành nông nghiệp sang công nghiệp, dịch vụ. Bên cạnh đó, thúc đẩy các doanh nghiệp đầu tư vào lĩnh vực nông nghiệp để rút bớt lao động phi chính thức trong lĩnh vực nông nghiệp./.

     Dương Thìn