Trong một báo cáo về kết quả giám sát việc thực hiện chính sách, pháp luật về thực hiện Chương trình mục tiêu quốc gia giảm nghèo bền vững trên địa bàn vùng dân tộc thiểu số, miền núi của  Đoàn giám sát do Ủy ban Dân tộc của Quốc hội thực hiện năm 2019 vừa qua đã chỉ rõ: Kết quả giám sát một số văn bản của Chính phủ, Thủ tướng Chính phủ và các Bộ, ngành cho thấy việc các văn bản qui phạm pháp luật chậm ban hành và sửa đổi, bổ sung đã làm ảnh hưởng đến công tác chỉ đạo, điều hành và tiến độ xây dựng, bố trí kinh phí để tổ chức thực hiện Chương trình giảm nghèo bền vững trên địa bàn các tỉnh.

Một số chính sách hỗ trợ phát triển sản xuất còn manh mún, dàn trải  như chính sách hỗ trợ cây, con giống, chuồng trại chăn nuôi… Một số chính sách trùng lặp về nội dung và địa bàn, đối tượng thụ hưởng như chính sách hỗ trợ phát triển sản xuất, hỗ trợ đầu tư cơ sở hạ tầng của Chương trình 30a; Chương trình 135 và Chương trình nông thôn mới trên địa bàn các huyện nghèo 30a và các xã, thôn, bản đặc biệt khó khăn. Một số chính sách xây dựng và ban hành có định mức thấp, không phù hợp với thực tế như, chính sách hỗ trợ tạo đất sản xuất có mức hỗ trợ 15 triệu đồng/ha khai hoang; 10 triệu đồng/ha phục hóa; 15 triệu đồng/ha cải tạo thành ruộng bậc thang; hỗ trợ khoán, bảo vệ rừng: 400.000 đồng/ha/năm; dự án hỗ trợ phát triển sản xuất, nhân rộng mô hình giảm nghèo 500 triệu đồng/dự án do Bộ, ngành, cơ quan trung ương thực hiện... Nhiều chính sách chưa phù hợp với đặc điểm, điều kiện của từng vùng DTTS và đặc điểm của đồng bào DTTS đó, lại được thiết kế chưa phù hợp với thực tế, chưa thể hiện sự khác biệt giữa các nhóm DTTS nên hiệu quả không cao.

Sự phối hợp giữa các Bộ, ngành trong hoạch định, ban hành chính sách (liên thông, kết nối, thống nhất) chưa thực sự chặt chẽ, đồng bộ, kịp thời. Sự phối hợp giữa các Bộ, ngành và địa phương thiếu sự thống nhất, chưa hiệu quả, nhất là trong việc tổ chức thực hiện các chính sách có tính liên ngành nhằm tạo sinh kế bền vững cho hộ nghèo. Việc xin ý kiến các địa phương vào quá trình xây dựng chính sách còn khá hình thức, nhiều khi ý kiến của địa phương về cơ chế, chính sách chưa được chấp nhận. Sự tham gia của người dân vào quá trình xây dựng và thực hiện chính sách còn hạn chế.

 

Việc phân bổ nguồn lực chưa đáp ứng được mục tiêu kế hoạch của Chương trình giảm nghèo. Chính sách thường có mục tiêu lớn, thời gian thực hiện ngắn, định mức hỗ trợ thấp; vốn cấp không đủ, chậm và không đồng bộ, nên việc triển khai thực hiện chưa đạt hiệu quả cao, chưa đạt mục tiêu ban đầu đề ra. Đáng chú ý là số lượng các huyện hưởng cơ chế 30a và các xã, thôn, bản ĐBKK được điều chỉnh, bổ sung quá lớn là nguyên nhân chủ yếu dẫn đến kinh phí Trung ương và kinh phí địa phương cấp bổ sung không đủ thực hiện, thiếu nhiều so với nhu cầu và kế hoạch phát sinh hằng năm.

Nhiều chương trình/dự án của chương trình giảm nghèo khi kết thúc đều không đạt mục tiêu, phải kéo dài thời gian thực hiện. Tỷ lệ vốn được phân bổ hàng năm chủ yếu tập trung cho đầu tư hạ tầng, vốn hỗ trợ phát triển sản xuất, tạo việc làm, tăng thu nhập cho hộ nghèo DTTS còn chiếm tỷ lệ thấp trong tổng số vốn được bố trí.

Một số địa phương không có khả năng bố trí hoặc bố trí được rất ít ngân sách địa phương để thực hiện Chương trình giảm nghèo bền vững. Các chính sách hỗ trợ hộ nghèo theo chuẩn nghèo tiếp cận đa chiều giai đoạn 2016-2020 theo Nghị quyết của Chính phủ mới chỉ hỗ trợ cho hộ nghèo về thu nhập, hộ nghèo thiếu hụt các dịch vụ xã hội cơ bản chưa được hỗ trợ, dẫn đến thực trạng tái nghèo, rơi xuống hộ nghèo về thu nhập.

Chương trình Mục tiêu Quốc gia Giảm nghèo bền vững có nhiều chính sách/dự án thành phần do mỗi Bộ, ngành quản lý, có cơ chế phân cấp, trao quyền khác nhau, chưa tạo nên sự thống nhất đồng bộ, làm hạn chế việc lồng ghép chính sách và cân đối nguồn lực chung.

Chính sách tín dụng đối với hộ nghèo, hộ cận nghèo còn một số hạn chế như: mức vay, lãi suất, thời hạn cho vay chưa phù hợp đối với một số ngành nghề sản xuất. Một bộ phận người nghèo sử dụng vốn vay chưa đúng mục đích, chưa hiệu quả.

Một số địa phương xây dựng chương trình, kế hoạch để triển khai thực hiện các chương trình, dự án giảm nghèo chưa sát với tình hình thực tế của địa phương; giao chỉ tiêu giảm nghèo mang tính áp đặt, mệnh lệnh hành chính cho các đơn vị phải thực hiện. Vẫn còn tình trạng chạy theo thành tích dẫn đến tình trạng tỷ lệ hộ nghèo giảm nhanh nhưng về cơ bản chuyển sang thành hộ cận nghèo, nguy cơ tái nghèo cao, chưa thực sự thoát nghèo bền vững. Ngược lại, một số địa phương do điều kiện kinh tế - xã hội khó khăn, chủ yếu dựa vào nguồn ngân sách nhà nước nên vẫn còn tâm lý muốn duy trì mức tỷ lệ hộ nghèo, hộ cận nghèo cao để thụ hưởng các chính sách giảm nghèo của Nhà nước.

Bên cạnh đó, công tác triển khai, tổ chức thực hiện các chính sách hỗ trợ chuyển đổi cơ cấu cây trồng, vật nuôi và nhân rộng mô hình giảm nghèo cho vùng DTTS, MN chưa thực sự hiệu quả. Việc áp dụng khoa học kỹ thuật trong sản xuất gặp nhiều khó khăn, dẫn đến năng suất và sản lượng thấp, các sản phẩm chưa mang tính hàng hoá, thị trường tiêu thụ sản phẩm chưa gắn kết với thị trường trong nước và thế giới, nên thu nhập của đồng bào còn thấp, không ổn định, ảnh hưởng tới kết quả giảm nghèo bền vững.

Các chương trình/dự án quy hoạch, xây dựng các điểm tập trung dân cư vùng DTTS, MN chưa được triển khai, hoặc thực hiện dở dang do nhiều địa phương chưa quan tâm, thiếu hướng dẫn cụ thể việc lập quy hoạch riêng về sử dụng đất cho vùng DTTS. Các dự án đã được phê duyệt thì thiếu nguồn lực thực hiện. Về chính sách hỗ trợ đất ở, đất sản xuất cho hộ đồng bào DTTS nghèo, do khó khăn về kinh phí, nhiều địa phương chưa giải quyết được căn bản tình trạng thiếu đất ở, đất sản xuất cho hộ đồng bào DTTS nghèo vì không còn quỹ đất hỗ trợ, hoặc nếu còn thì phải đầu tư nhiều kinh phí. Vì vậy, đất được cấp cho người nghèo thường phân tán rải rác, xa nơi ở, thường là đất xấu, hoặc thiếu nguồn nước, sản xuất khó khăn, kém hiệu quả.

Chính sách xuất khẩu lao động cho hộ nghèo, hộ cận nghèo đạt kết quả thấp do người dân có tâm lý sợ xa nhà, mặc cảm, tự ti. Cũng vì trình độ học vấn, chuyên môn kỹ thuật, tác phong công nghiệp kém nên nhiều lao động DTTS chưa đáp ứng được yêu cầu của thị trường lao động nước ngoài. Thêm vào đó, cách thức thực hiện của các cơ quan, tổ chức giới thiệu việc làm, xuất khẩu lao động (XKLĐ) chưa xác định đúng đối tượng, chỉ tập trung vào số lao động ở các thôn, xã mà chưa chú trọng vào lực lượng học sinh khi phân luồng sau trung học cơ sở của các trường học trên địa bàn để định hướng nghề nghiệp và tuyên truyền, vận động thực hiện. Về cơ chế, chính sách, tổ chức thực hiện XKLĐ cho đồng bào DTTS chưa được chuẩn bị tốt cả về kinh phí, nội dung, cách thức hỗ trợ và việc lựa chọn địa bàn XKLĐ.

Công tác thanh tra, kiểm tra về lĩnh vực giảm nghèo từ các Bộ, ngành trung ương đến các địa phương còn nhiều tồn tại, hạn chế, nội dung thanh tra chưa sâu sắc, chưa phát hiện kịp thời, đầy đủ các sai phạm để có biện pháp xử lý và điều chỉnh chính sách phù hợp. Còn tình trạng một số chương trình, dự án, địa phương thực hiện chất lượng kém, không hiệu quả, thậm chí lãng phí, thất thoát gây dư luận xấu trong nhân dân. Vai trò của Mặt trận tổ quốc, các đoàn thể chính trị - xã hội ở một số nơi còn hạn chế trong giám sát, kiểm tra, phản biện xã hội. Một số vi phạm đã bị phát hiện nhưng chậm bị xử lý và mức độ chưa đủ sức răn đe.

Hoạt động tuyên truyền, nâng cao nhận thức, trách nhiệm của toàn xã hội về công tác giảm nghèo nhằm khơi dậy tinh thần tự lực vươn lên thoát nghèo và huy động nguồn lực để thực hiện mục tiêu giảm nghèo bền vững còn nhiều bất cập, chưa tạo được chuyển biến trong đội ngũ cán bộ cơ sở và người dân về những thay đổi chính sách và cách tiếp cận mới trong giảm nghèo. Người dân chưa thực sự được tham gia sâu trong quá trình tham vấn, giám sát chương trình, chính sách.

 Không thể không nói tới nguyên nhân khách quan mang tính đặc thù chủ yếu dẫn đến tình trạng tái nghèo, phát sinh nghèo vùng DTTS, MN, đó là điều kiện tự nhiên của vùng DTTS, miền núi hầu hết không thuận lợi; địa hình chia cắt; giao thông đi lại khó khăn. Cùng với đó là thời tiết diễn biến phức tạp, hậu quả của biến đối khí hậu, hạn hán, thiên tai, bão lũ, lũ quét, xâm nhập mặn đã làm ảnh hưởng lớn đến kết quả giảm nghèo của khu vực này.

Cùng với đó, hộ nghèo vùng DTTS, MN một số nơi còn phong tục, tập quán, ma chay, hiếu hỉ lạc hậu gây tốn kém tiền của người dân; trình độ dân trí thấp, không đồng đều, thiếu kiến thức làm ăn, đông con, thiếu việc làm, thiếu vốn sản xuất. Còn một bộ phận không nhỏ đồng bào DTTS còn tư tưởng trông chờ ỷ lại vào các chính sách trợ giúp của Nhà nước và cộng đồng và chưa có ý thức, ý chí nỗ lực vươn lên thay đổi cuộc đời mình, thoát ra khỏi tình trạng nghèo nàn, lạc hậu.