Theo của Tổ chức Lao động quốc tế tại Việt Nam (ILO), khái niệm lao động trẻ em (LĐTE) phải được nhìn nhận ở 4 tiêu chí gồm: loại công việc và thời gian tương ứng với độ tuổi, điển hình như người chưa thành niên từ 15-18 tuổi làm các công việc bị cấm trong danh mục của Bộ Luật Lao động và thời gian làm việc không quá 40 giờ/tuần hoặc 8 giờ/ngày. Kế đến là nơi làm việc không được trái với quy định, đặc biệt trong nhiều ngành nghề nhạy cảm như quán bar, nhà hàng, khách sạn… ảnh hưởng đến nhân cách trẻ. Tiêu chí thứ 3 là những công việc nặng nhọc, độc hại ảnh hưởng đến thể chất, tâm sinh lý trẻ em và cuối cùng là các hình thức lao động tồi tệ, ngược đãi.

Như vậy, khái niệm LĐTE là trẻ em và người chưa thành niên làm các công việc trái quy định pháp luật, cản trở hoặc tác động tiêu cực đến sự phát triển của trẻ. Điều tra gần nhất cho thấy cả nước có khoảng 2,83 triệu trẻ em tham gia các hoạt động kinh tế phụ giúp gia đình thì trong đó có khoảng 1,75 triệu được xếp vào LĐTE.

Tuy nhiên, đến thời điểm này, việc nhận diện LĐTE trong cộng đồng chưa cao do cách hiểu truyền thống về việc trẻ em hoạt động kinh tế phụ giúp gia đình. Bên cạnh đó là những rào cản tiếp cận giáo dục, đặc biệt là nhận thức của phụ huynh về việc học hành và lao động của con cái.

Bên cạnh đó, các khảo sát về LĐTE tại Việt Nam đều cho thấy đến 80% LĐTE nằm trong khu vực cơ sở, hộ sản xuất - kinh doanh nhỏ, chủ yếu là các công việc thời vụ. Ở khu vực này, trẻ em được thuê làm việc vì tiền công rẻ, dễ phục tùng. Kết quả nghiên cứu cũng cho thấy quyết định cho trẻ tham gia lao động có đến 80% là từ phía phụ huynh, người bảo trợ. Trẻ lao động sớm dễ bỏ học, dễ tổn thương thể chất và tâm lý, dễ bị lạm dụng, bóc lột, cũng như rơi vào các điều kiện lao động tồi tệ. Bên cạnh nghèo khó là nguyên nhân hàng đầu thì các rào cản tiếp cận giáo dục và nhận thức sai lầm của phụ huynh về việc học hành và lao động của con cái, sự phân biệt đối xử về giới… có tác động rất quan trọng đến thực trạng LĐTE, từng bước đã tạo thành nguồn cung dồi dào trẻ em sớm bước vào thị trường lao động.

Trên thực tế, tại các thành phố lớn, đơn cử như Thành phố Hồ Chí Minh, có rất nhiều trẻ em tham gia lao động là trẻ nhập cư. “Các em ít khi đăng ký tạm trú và rất khó xác định do làm việc trong các khu vực phi chính thức, giúp việc gia đình, hộ kinh doanh nhỏ”, bà Trần Thị Kim Thanh, Trưởng Phòng Bảo vệ chăm sóc trẻ em và Bình đẳng giới (Sở Lao động - Thương binh và Xã hội Thành phố Hồ Chí Minh) chia sẻ. Và trong nhiều ngành nghề gia công, các chính sách nghiêm ngặt về lao động ở các công ty lớn cao đã đẩy trẻ em dạt về những xưởng nhỏ lẻ, xưởng gia đình ở các cấp thấp hơn trong chuỗi cung ứng và đối diện các nguy cơ lao động thời gian kéo dài nhiều hơn.

Từ cuối tháng 6/2019, sau khi khảo sát đời sống sinh hoạt, học tập, lao động của 217 học sinh tại Trường Tình thương Thiên Ân (Thành phố Hồ Chí Minh), Sở Lao động - Thương binh và Xã hội TP Hồ Chí Minh phối hợp cùng Tổ chức ILO chọn mô hình phòng ngừa, giảm thiểu lao động trẻ em bằng gói dịch vụ hỗ trợ: Bữa ăn trưa cho trẻ em và nhân viên; bảo hiểm y tế và đồ dùng học tập cho trẻ có nhu cầu; thư viện với 500 đầu sách; hỗ trợ hoạt động ngoại khóa cho trẻ em; đào tạo nghề cải thiện sinh kế cho phụ huynh... Gói dịch vụ hỗ trợ không chỉ giúp cha, mẹ, người nuôi dưỡng trẻ yên tâm hơn khi gửi con em đến trường, tạo điều kiện cho cha, mẹ, người nuôi dưỡng trẻ có thêm thời gian làm việc, nâng cao thu nhập, cải thiện cuộc sống gia đình mà còn giúp trẻ tự học tập, chăm sóc bản thân an toàn, đặc biệt là sự phát triển toàn diện về trí tuệ, thể chất của trẻ. Hoạt động này đi đúng định hướng của lãnh đạo thành phố trong công tác bảo vệ, chăm sóc trẻ em và công tác phòng ngừa giảm thiểu LĐTE trên địa bàn. Nhờ đó, gói dịch vụ đã nhanh chóng nhận được hiệu ứng tích cực từ các trẻ thụ hưởng, sự đồng thuận của thầy cô, sự phối hợp chặt chẽ từ các cha mẹ, người nuôi dưỡng trẻ và tạo được sự lan tỏa sâu rộng trong cộng đồng xã hội. Thành phố Hồ Chí Minh sẽ đúc kết kinh nghiệm để giới thiệu và nhân rộng để đảm bảo tính bền vững và nhân rộng mô hình ra nhiều địa phương khác.

Bà Đỗ Hồng Vân, Phó trưởng Ban Nữ công Tổng Liên đoàn lao động Việt Nam cho biết, qua khảo sát, hiện có khoảng 2 triệu trẻ em tham gia lao động, rất nhiều trẻ em là con công nhân lao động đang làm việc ở các khu chế xuất, công nghiệp. Nhiều gia đình công nhân ở nông thôn phải mang con theo đi làm ở thành phố hoặc gửi cho ông bà chăm sóc trong điều kiện sinh hoạt, học tập rất khó khăn.

Trong các giải pháp để để giảm thiểu và phòng ngừa LĐTE, bà Đỗ Hồng Vân cho rằng, cái gốc của vấn đề là phải tác động đến nhận thức của phụ huynh thông qua các dự án giáo dục, truyền thông. Đối tượng ưu tiên là lao động ngoại tỉnh đến làm việc và sinh sống tại các thành phố lớn. Bên cạnh đó, nhà nước phải hỗ trợ một phần sinh kế cho các đối tượng này thì mới có thể giúp cải thiện căn bản tình hình về lâu dài. Hiện vẫn còn nhiều em sớm phải rời xa mái trường để bước vào con đường mưu sinh khi chưa trưởng thành đầy đủ về thể chất lẫn trí tuệ sẽ gây tổn hại lâu dài đến các em và các em sẽ rơi vào vòng luẩn quẩn của thất học và đói nghèo. “Điều này, những cán bộ công đoàn, cũng là người làm cha mẹ, càng phải quan tâm hơn, bởi thực tại trên không chỉ để lại hậu quả nặng nề cho các em mà còn tác động tiêu cực đến phát triển kinh tế xã hội và nhất là nguồn nhân lực trong tương lai”, bà Vân nhấn mạnh./.

 Trần Huyền