Trong thời đại mà trẻ em có thể mua sắm chỉ bằng một cú chạm điện thoại, việc hiểu giá trị của đồng tiền và biết cách sử dụng nó đúng cách không thể đợi đến khi trưởng thành mới bắt đầu học. Theo Báo cáo “PISA 2022 Results (Volume IV): Financial Literacy” do Tổ chức Hợp tác và Phát triển Kinh tế (OECD) công bố tháng 6/2024, hơn 85% học sinh 15 tuổi tại các nước thành viên OECD đã từng giao dịch mua bán trực tuyến, trong đó 66% dùng điện thoại để thanh toán ít nhất một lần trong năm qua.

Thế nhưng, đáng lo ngại là vẫn còn tới 18% học sinh không đạt nổi mức cơ bản về năng lực tài chính, tức không thể đưa ra những quyết định đơn giản như so sánh giá hay kiểm soát chi tiêu cá nhân. Một nghịch lý đang diễn ra: trẻ em ngày càng quen với tiêu dùng số, nhưng lại chưa được trang bị đủ kỹ năng để làm chủ hành vi tài chính của mình.

Cũng theo báo cáo này, nhóm học sinh đạt năng lực tài chính cao có tỷ lệ tiết kiệm thường xuyên cao hơn tới 72% và có xu hướng so sánh giá trước khi mua hàng nhiều hơn 50% so với nhóm còn lại. Điều đó cho thấy, giáo dục tài chính không chỉ là chuyện học tính toán, mà còn giúp trẻ phát triển tư duy phản biện, khả năng lập kế hoạch và đưa ra quyết định, những kỹ năng quan trọng cho cuộc sống trưởng thành sau này.

Trên thực tế, không ít quốc gia đã nhìn nhận ra thực tế này và nhu cầu cấp thiết của giáo dục tài chính. Do đó, họ đã chủ động đưa giáo dục tài chính vào trường học từ rất sớm.

Tại Jordan, chương trình giáo dục tài chính được triển khai từ lớp 3 và tích hợp xuyên suốt đến trung học. Trẻ em được học cách phân biệt nhu cầu và mong muốn, cách tiết kiệm và lập kế hoạch chi tiêu cho các mục tiêu cá nhân. Kết quả khảo sát cho thấy, những thanh niên từng học chương trình này có tỷ lệ tiếp cận các sản phẩm tài chính chính thức và hành vi chi tiêu có trách nhiệm cao hơn hẳn nhóm chưa từng được học.

Tại Anh, chiến dịch FLIC do Financial Times khởi xướng đã tiếp cận hàng trăm trường học, đặc biệt ở các khu vực khó khăn. Trẻ em được học về tín dụng, nợ, rủi ro đầu tư và cả cách nhận diện chiêu trò tiếp thị đánh vào cảm xúc người tiêu dùng. Các bài học được xây dựng dưới dạng mô phỏng, trò chơi nhập vai, tình huống phản biện – nhằm đưa khái niệm tài chính vốn khô khan trở nên gần gũi, dễ tiếp thu hơn.

Trong khi đó, tổ chức Aflatoun International có trụ sở tại Hà Lan đang hợp tác với hơn 100 quốc gia để triển khai các mô hình giáo dục tài chính lồng ghép với kỹ năng sống, kỹ năng xã hội. Trẻ em không chỉ học cách quản lý tiền mà còn hiểu vai trò của bản thân trong xã hội, từ tiêu dùng có trách nhiệm đến khởi nghiệp bền vững.

Tất cả những sáng kiến ấy đều dựa trên một nền tảng học thuật và thực tiễn vững chắc. Hồi tháng 9/2023, Ủy ban châu Âu và OECD/INFE đã công bố “Financial competence framework for children and youth in the European Union” - tạm dịch là Khung năng lực tài chính cho trẻ em và thanh thiếu niên, một tài liệu hướng dẫn đầy đủ các kỹ năng cần thiết theo từng nhóm tuổi, từ khả năng sử dụng tiền, lập kế hoạch chi tiêu, đến hiểu biết về công nghệ tài chính, tài chính bền vững và bảo vệ người tiêu dùng. Đây được xem là kim chỉ nam để các quốc gia thiết kế chương trình dạy phù hợp, bài bản, không mang tính phong trào hay ngắn hạn. 

Ở Việt Nam, giáo dục tài chính cho học sinh tuy chưa được đưa vào chương trình học chính khóa, nhưng đã bắt đầu manh nha trong những năm gần đây.

Năm 2022, Ngân hàng Nhà nước phối hợp cùng Bộ Giáo dục và Đào tạo triển khai chương trình thí điểm tại một số trường ở Hà Nội và TP. Hồ Chí Minh. Nội dung tập trung vào những kỹ năng cơ bản như tiết kiệm, phân biệt các hình thức thanh toán, lập ngân sách cá nhân. Song song đó, một số tổ chức quốc tế như Visa cũng tổ chức các cuộc thi “Kỹ năng quản lý tài chính” dành cho học sinh THCS, thu hút hàng chục nghìn lượt tham gia trên toàn quốc.

Đáng chú ý, từ tháng 5/2025, sân chơi “Tài chính thông minh” do Thời báo Ngân hàng phối hợp cùng Tập đoàn FPT triển khai đã chính thức khởi động. Đây là chương trình lần đầu tiên quy mô toàn quốc, dành cho học sinh phổ thông với mục tiêu tạo ra một không gian vừa học vừa chơi, nơi các em có thể tiếp cận kiến thức tài chính một cách nhẹ nhàng và trực quan. Với hình thức thi trực tuyến, nội dung được xây dựng từ chính những tình huống đời thực như quản lý tiền tiêu vặt, chọn cách tiết kiệm hiệu quả hay nhận biết rủi ro trong chi tiêu, sân chơi này hứa hẹn sẽ là cú hích mạnh mẽ để giáo dục tài chính đến gần hơn với học sinh trên cả nước.

Không dừng lại ở các cuộc thi hay chương trình ngoại khóa, trong Chiến lược tài chính toàn diện quốc gia đến năm 2030, Chính phủ đã xác định rõ mục tiêu tăng cường giáo dục tài chính cho học sinh và sinh viên, hướng tới việc đưa nội dung này vào chương trình giáo dục phổ thông chính thức. Đây được xem là bước đi đúng hướng, dù muộn hơn so với nhiều nước trong khu vực.

Theo các chuyên gia, điều quan trọng là khi xây dựng các chương trình ấy, Việt Nam cần tham khảo bài học từ các quốc gia đi trước, đặc biệt là từ các báo cáo nghiên cứu đã được kiểm chứng như PISA, OECD/INFE để không lặp lại những sai lầm hoặc triển khai nửa vời.

Nhiều quốc gia từng đưa giáo dục tài chính vào trường học nhưng chỉ dưới dạng hoạt động ngoại khóa tự phát, không có chương trình khung, không có chuẩn đầu ra, không có người phụ trách chính. Đơn cử như trong báo cáo “Evaluation of National Strategies for Financial Literacy” (OECD/INFE, 2021), một số nước được nêu tên đã “bỏ ngang” chương trình vì không duy trì được nguồn lực và thiếu cơ chế giám sát độc lập... Việc học trở nên hời hợt, không bám sát năng lực thật của học sinh.

Việc áp dụng khung năng lực tài chính theo độ tuổi như EU/OECD hay thiết kế chương trình tương tác theo mô hình của Aflatoun có thể là những gợi ý đáng lưu tâm.

Giáo dục tài chính không phải để đào tạo ra những nhà đầu tư nhí, mà là giúp trẻ em hiểu giá trị thật của đồng tiền, biết đặt câu hỏi trước khi tiêu, biết từ chối những lời mời gọi chi tiêu hấp dẫn và học cách lên kế hoạch cho tương lai. Bởi lẽ, trong một thế giới mà tiêu dùng và tài chính số đang len lỏi vào từng chiếc điện thoại, thì năng lực kiểm soát tài chính cũng chính là cách để mỗi đứa trẻ học cách làm chủ cuộc sống của mình.

Khi một đứa trẻ biết từ chối mua thêm món đồ chơi không cần thiết để dành tiền đi xem phim cùng mẹ, đó không chỉ là tiết kiệm. Đó là dấu hiệu của sự trưởng thành. Và chính giáo dục tài chính, nếu làm đúng cách sẽ gieo mầm cho những quyết định như thế./.